Bohaterowie Zanussiego z reguły nie byli triumfatorami czy wzorami do naśladowania. Franciszek z Iluminacji to w gruncie rzeczy pretensjonalny egocentryk, Piontek ze Spirali (1978) jest niedojrzałym histerykiem - sam autor mówił o nim: właściwie jest mi obcy, a czasami wręcz okropny, zaś postaci z Za ścianą (1971) - sfrustrowana, niekochana nieudacznica i uprzedzająco grzeczny, poukładany formalista - są również dalekie od przykładnego ideału czy też materiału na klasycznie pojmowanego filmowego idola. A jednak ich niedoskonałość, niespełnienie skrywające jakąś bliżej nie określoną tęsknotę, przekraczającą rzeczywistość nadzieję, jeśli nie postaci to samego autora, sprawiała, że widzowie łatwo odnajdywali w tych dziełach własne przemyślenia, niepokoje, pragnienia.

W filmach tego reżysera co rusz pojawiają się bezkompromisowi młodzi gniewni, poszukiwacze prawdy gotowi do wzniosłych przedsięwzięć. Taki jest Franciszek, bohater Iluminacji, który z faustowską pasją poznawczą szuka dziedziny nauki umożliwiającej "ogarnięcie całości", Jarek z Barw ochronnych (1976) usiłujący pogodzić karierę naukową w PRL-u z moralną niewinnością, Witek, postać z Constansu (1980), realizujący życiowe ambicje poprzez dążenie do etycznej doskonałości, Tomasz (Stan posiadania,1989) którego maksymalizm polega na chęci przekładaniu chrześcijańskich ideałów na codzienność, czy też Filip (Suplement, 2002) wahający się między życiem zakonnym a rodziną i medycyną. Tadeusz Sobolewski nazwał ten model postaci bohaterem zanussoidalnym; to człowiek o szlachetnych rysach i wielkich aspiracjach, który bezskutecznie szuka dla siebie powołania, chce za wszelką cenę obronić się przed przeciętnością i znaleźć sposób na życie, który da mu poczucie spełnienia. Młodego "zanussoida" - w wersji lakonicznej - odnajdujemy w niektórych bohaterach nowel telewizyjnych z cyklu Opowieści weekendowe (1996-97), takich jak Karol (Urok wszeteczny) czy Czarek (Niepisane prawa). Każdy z nich to średnio zamożny inteligent stojący przed okazją sporego zarobku, wymagającego jednak daleko idących kompromisów moralnych.

Inny charakterystyczny typ postaci pojawiających się w filmach Zanussiego, kreowanych zazwyczaj przez Zbigniewa Zapasiewicza, to typ docenta - chłodnego, opanowanego, racjonalnego, zdystansowanego do świata i samego siebie intelektualisty. W Za ścianą jest to uprzejmy naukowiec, który stara się "być w porządku", nie jest jednak w stanie zdobyć się na coś więcej niż poprawność. W gruncie rzeczy, okazuje się samotnym, zablokowanym emocjonalnie człowiekiem. Z kolei docent Szelestowski z Barw ochronnych, mefistofeliczny cynik, z całą świadomością "ustawiony" w dwuznacznym moralnie świecie, poddaje próbie nieskażonego jeszcze kompromisami magistra - idealistę. Jego szyderstwa, z pozoru wymierzone przeciwko magistrowi Kruszewskiemu, są w gruncie desperacką próbą ocalenia młodszego kolegi od wyborów, jakich sam niegdyś dokonał, a przez to także sposobem samooczyszczenia. Typ docenta po latach nieobecności pojawił się u Zanussiego w filmie Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową (2000) jako doktor Berg, śmiertelnie chory lekarz, godzący się stopniowo z nieuchronnością śmierci. Bohater zmienił się przez te lata, nie przestał być, co prawda, kontrowersyjny (chociażby pełna akceptacja eutanazji i samobójstwa), ale jego najbardziej wyraziste cechy jakby złagodniały. Jest to zapewne w znacznej mierze kwestią sytuacji życiowej, w jakiej go obserwujemy. Charakterystyczny dla niego dystans do świata potęguje się w obliczu spraw ostatecznych, od których nie ma ucieczki. Nie wiadomo, czy docent Szelestowski z Barw ochronnych lub bohater Za ścianą, postawieni w takiej sytuacji, znaleźliby w sobie otwartość i gotowość Berga.