22 października 1908 roku w Warszawie przy ulicy Wierzbowej odbyła się projekcja pierwszego polskiego filmu fabularnego - zabawnej burleski o stołecznych przygodach pewnego prowincjusza - ANTOŚ PIERWSZY RAZ W WARSZAWIE.

Taką informację znajdziemy w wielu opracowaniach historyczno-filmowych, a także artykułach prasowych. Data październikowa utrwaliła się i przyjęła, choć już od dawna historycy filmu przypuszczali, że początki polskiego filmu fabularnego na ziemiach polskich należy usytuować nieco wcześniej. Data październikowa ciągle jednak uznawana była za datę obowiązującą, choć symboliczną i dalece umowną.

Filmoteka Narodowa również zaplanowała jej uroczyste obchody skupiając się na fascynującej, lecz mało znanej szerszej publiczności, niemej erze polskiego kina. Był to jednocześnie najlepszy moment by - za sprawą odkrycia profesorów: Małgorzaty i Marka Hendrykowskich - dokonać istotnego przesunięcia w datowaniu narodzin polskiego filmu. W 2000 roku, w archiwum filmowym w Bois d'Arcy pod Paryżem, odnaleźli oni bowiem kopię filmu PRUSKA KULTURA - filmu powstałego na przełomie roku 1907/08 lub początku 1908 r. Kopia trafiła do naszych zbiorów. Jej pierwszy publiczny pokaz miał miejsce w warszawskim Iluzjonie Filmoteki Narodowej 22 października 2008 r. Film trwa 8 minut i jak donosił Kurier Warszawski z 1908 roku - obrazuje "sceny z życia Polaków poznańskich w walce z niemczyzną". Niezmiernie nam miło zaprosić publiczność Festiwalu Era Nowe Horyzonty na drugi publiczny pokaz tego niezwykłego, cudem przywróconego naszej narodowej kulturze filmu.

Zaprezentujemy również jeden z ciekawszych filmów lat dwudziestych - patriotyczny dramat, przywołujący okres wojny z bolszewicką Rosją - MOGIŁĘ NIEZNANEGO ŻOŁNIERZA w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego z 1927 r.

Jednym z elementów rocznicowych obchodów jest wydana przez Filmotekę Narodową publikacja pt. KINO OKRESU WIELKIEGO NIEMOWY cz. I - POCZĄTKI, obszernie i barwnie omawiająca okoliczności narodzin polskiego filmu, prezentująca najważniejsze postacie związane z tym okresem, tych, którzy w nowym medium dostrzegli niezwykłe możliwości. Byli to zarówno znakomici teoretycy, zastanawiający się nad istotą nowej sztuki, jak i praktycy - konstruktorzy, operatorzy, filmowcy. Również i ci, którzy dostrzegli w kinematografie możliwość zarobku i to niemałego, i dzięki którym tak naprawdę kino stało się sztuką masową. Polecamy tę książkę Państwa uwadze.

Zapraszamy na wieczór specjalny Filmoteki Narodowej - wyprawę do naszych polskich, kinematograficznych źródeł.

Grażyna M. Grabowska

Kierownik Działu Programowego

PRUSKA KULTURA 8 min.

reż. [?]; zdj.: operator jednej z firm paryskich; wyk.: aktorzy niezawodowi [?]

prod.: Siła, Polska 1907/8

Film jest fabularyzowanym dokumentem aktorskim, opowiadającym o pruskich metodach walki z polskością. Przez dziesięciolecia wydawało się, że nie zachowała się żadna jego kopia. Jak napisał Stanisław Janicki w książce wydanej w 1990 r. "Polskie filmy fabularne 1902-1988": Zachował się jedynie spis części filmu: 1) Szkoła ludowa we Wrześni, 2) Profesor Kulturtreger, 3) Katusze dzieci, 4) Wywłaszczanie, 5) Pruskie żołdactwo, 6) Wóz Drzymały, 7) Apoteoza Polski (Jutrzenka).

Kompletna kopia filmu została odnaleziona w 2000 roku przez profesorów Małgorzatę i Marka Hendrykowskich we francuskim archiwum filmowym w Bois d'Arcy. Liczący około ośmiu minut, wirażowany film opatrzony jest francuskimi napisami. Zużyta perforacja świadczy o intensywnej eksploatacji kopii. Zdaniem Małgorzaty Hendrykowskiej autorem obrazu był prawdopodobnie rzutki dystrybutor i producent Mojżesz Towbin, właściciel warszawskiego kantoru kinematograficznego "Siła". W tamtym czasie kopie z reguły nie zawierały informacji o twórcach filmów.

O tym, że taki film istniał, wiemy z krótkich informacji ówczesnej prasy warszawskiej, w której ukazało się między innymi jego streszczenie. Zaraz po premierze, wiosną 1908 roku cenzura carska zabroniła jego wyświetlania. Towbin zdecydował się więc na jego pokazanie w Moskwie oraz we Włoszech i Francji. (…) Warto sobie uświadomić, że wówczas, gdy film był pokazywany we Włoszech czy Francji, Polski nie było na mapie. Zarówno więc francuski tytuł "Cierpienia Polski" ("Les martyres de la Pologne") - jak i treść umieszczały go w kontekście wielkiej polityki europejskiej - podkreślali profesorowie Małgorzata i Marek Hendrykowscy po ogłoszeniu swego odkrycia.

Z kolei w publikacji Filmoteki Narodowej wydanej z okazji stulecia polskiego kina pt. "KINO OKRESU WIELKIEGO NIEMOWY cz. I" profesorowie napisali: Film o tytule "Pruska kultura" doskonale współbrzmiał z nastrojami w Warszawie 1914 roku. W warszawskich teatrach we wrześniu 1914 wystawiano m.in. sztuki: "W niemieckich szponach", "Prusacy", "Szpieg pruski", "Grunwald" i "Balet militarny - "Potężny sojusz".

Kiedy nakręcono ten film? Wszystko wskazuje na to, że powstał on na przełomie 1907/1908 roku. Towbin zaangażował "operatora jednej z firm paryskich" już w grudniu 1907 roku. Przy jego udziale zrealizowano wtedy "Widoki miasta Warszawy". Następne zdjęcia (wykonane prawdopodobnie przez Meyera lub Tiberville'a) ukazały się na ekranie już w marcu 1908 roku. W maju 1908 roku, film, który znamy jako "Pruską kulturę" był już wyświetlany w Moskwie. Bez względu na to czy powstał pod koniec 1907 czy na początku 1908 roku, jest to na pewno film co najmniej pół roku wcześniejszy od komedii "Antoś pierwszy raz w Warszawie" (premiera 22 października 1908), która dotąd uchodziła za pierwszy polski film fabularny.

MOGIŁA NIEZNANEGO ŻOŁNIERZA 77 min.

reż.: Ryszard Ordyński; scen. (na podstawie powieści Andrzeja Struga): Ryszard Ordyński, Seweryn Romin; zdj.: Antoni Wawrzyniak; scenogr.: Wacław Moszkowski, Józef Galewski; wyk.: Jerzy Leszczyński, Maria Malicka, Nina Olida, Konstancja Bednarzewska, Maria Gorczyńska, Leokadia Pancewiczowa, Władysław Walter, Jerzy Marr i inni, prod.: Star-Film, Polska 1927

Po wybuchu wojny z bolszewicką Rosją kapitan Łazowski wyrusza na front, żegnany przez żonę i córkę, która darzy go ogromną miłością. Dostaje się do niewoli rosyjskiej. Z syberyjskiej osady udaje mu się uciec dzięki pomocy zakochanej w nim Rosjanki. Trafia na Krym gdzie w dramatycznych okolicznościach, zawiera znajomość z księżną Turchanową. Ukrywając się pod fałszywym, rosyjskim nazwiskiem podejmuje pracę w fabryce amunicji. Wkrótce jednak zdemaskowany przez sowieckiego komisarza Simonowa, ucieka do Polski. Po wielu dramatycznych przeżyciach, gdy przekracza granicę ojczyzny uskrzydlony wizją powrotu do domu, ginie trafiony zbłąkaną kulą. W czasie gdy kapitan przebywał w Rosji żona, która straciła nadzieję na jego powrót, wychodzi ponownie za mąż. Zrozpaczona tą decyzją córka, próbuje popełnić samobójstwo. Uratowana popada w apatię. Dopiero z chwilą gdy Łazowski umiera czuje - jak napisano w przedwojennym programie do filmu - że blednie i rozprasza się wizja ojca. A tam daleko wśród pól pokrytych niepokalaną bielą śniegów, ukryła się Mogiła Nieznanego Żołnierza.

Film wyróżnia barwnie zarysowane tło historyczne i obyczajowe. Ciekawostką jest fakt, że do jednej z ról zaangażowano Stanisława Ignacego Witkiewicza, który jednak po paru dniach zdjęciowych porzucił plan filmowy zdegustowany specyfiką pracy na ówczesnym planie filmowym.

Muzykę do filmów autorstwa Rafała Rozmusa wykona siedemnastoosobowa Orkiestra Kameralna pod dyrekcją kompozytora.

RAFAŁ ROZMUS

Rafał Rozmus jest absolwentem szkoły muzycznej I i II stopnia im. K. Lipińskiego w Lublinie, w klasie skrzypiec. Z wyróżnieniem ukończył Instytut Muzyki WA UMCS w Lublinie, gdzie w latach 2004-2005 pełnił obowiązki asystenta-stażysty, a obecnie jest wykładowcą w Zakładzie Teorii Muzyki Instytutu Muzyki Wydziału Artystycznego UMCS w Lublinie. Podczas studiów kształcił się z zakresu dyrygentury (specjalność) u Z. Bernatowicz oraz z zakresu kompozycji, aranżacji i instrumentacji u K. Górskiego i A. Nikodemowicza. W 2001 roku, wspólnie z Z. Bernatowicz, powołał do życia zespół wokalno-instrumentalny Presto, specjalizujący się w prawykonaniach i wykonaniach jego utworów. Rafał Rozmus jest ponadto autorem Liczbowej Metody Komponowania Muzyki Atonalnej (2002). Tworzy muzykę wokalną, wokalno-instrumentalną, instrumentalną, utwory symfoniczne, kameralne, dla dzieci, zajmuje się aranżacją (m. in. utwory Dimy Chaabacka na fletnię Pana i orkiestrę symfoniczną), komponuje muzykę teatralną i filmową (od 2003 roku). Jest autorem muzyki do nastęopujących filmów niemych:

2008 : Mogiła nieznanego żołnierza/The Grave of an Unknown Soldier reż./dir. Ryszard Ordyński, Polska/Poland 1927

2007 : Trzy wieki/Three Ages reż./dir. Buster Keaton, Eddie Klein, USA1923

2007 : Nosferatu reż./dir. Friedrich Wilhelm Murnau, Niemcy/Germany 1922

2006 : Varieté reż./dir. Ewald Andre Dupont, Niemcy/Germany 1925

2004 : Dama Pikowa/The Queen of Spades reż./dir. Jakow Protazanow, Rosja/Russia 1916

2004 : Buster i milion krów/Go West reż./dir. Buster Keaton, USA 1925

2004 : Ostatni rozkaz/The Last Command reż./dir. Josef von Sternberg, USA 1928

2003 : Wicher/The Wind reż./dir. Victor Sjöström, USA 1928

2003 : Sherlock junior/Sherlock Jr. reż./dir. Buster Keaton, USA 1924

Jest także autorem muzyki do filmów dźwiękowych:

2006 : Tajemnice Watykanu/Mysteries of Vatican reż./dir. Paweł Pitera, Krzysztof Talczewski, Polska/Poland 2006

2005 : Tryptyk Rzymski/The Rome Triptych reż./dir. Marek Luzar Polska/Poland 2006

STO LAT POLSKIEGO FILMU
KINO OKRESU WIELKIEGO NIEMOWY
cz. I - Początki
redakcja i koncepcja publikacji: Grażyna M. Grabowska, Warszawa, 2008
Oprawa miękka
stron - 104
Spis treści:

MAŁGORZATA HENDRYKOWSKA - Początki kinematografii polskiej. Pierwsze dwie dekady

MAŁGORZATA I MAREK HENDRYKOWSCY - Odnalezione skarby

STANISŁAW JANICKI - Filmowe podróże Antoniego Fertnera

EDWARD ZAJIČEK - Towarzystwo Udziałowe Sfinks - Domena Aleksandra Hertza

ANDRZEJ BUKOWIECKI - Kazimierz Prószyński na szlakach techniki wczesnego kina

TADEUSZ LUBELSKI - Bolesław Matuszewski. Pionier kina i myśli filmowej

JADWIGA BOCHEŃSKA - "Dziesiąta Muza" Karola Irzykowskiego

KAMIL STEPAN - Filmowi detektywi

VARIA:

Jak powstało pierwsze kino w Polsce. Jego dalszy rozwój w Polsce jak i Rosji Carskiej.
Ze swoich wspomnień spisał Antoni Krzemiński, pierwszy operator kinowy w Polsce (fragment)

Jan Skarbek-Malczewski
Ze wspomnień weterana kinematrografii polskiej

Antoni Fertner
Podróże komiczne (fragment)

Władysław Umiński
Z krainy czarów

Julian Tuwim
Z kinematografu